مرضیه باریکانی، فروردین‌ماه1398

رشد روزافزون جمعیت و خودرو، توسعه سریع و صنعتی شهرهای بزرگ دنیا، تقاضا برای جایجاییِ انبوه انسان و کالا را موجب شده‌است. پاسخ‌گویی به این تقاضا از مجرای خودرو، به‌ویژه خودرو شخصی بر مشکلات و پیچیدگی های زندگی در این شهرها افزوده است. همین عوامل سبب شده است تعداد قابل توجهی از شهرهای بزرگ دنیا و نقاط جمعیتی منطقه‌ای آنها، به تدریج قابلیّت زیست پذیری (livability) و حرکت‌پذیری (Mobility) خود را تا حدِّ زیادی كاهش داده‌اند. روش‌های متعارف تا چندی پیش اغلب بر برنامه‌ریزی و طراحیِ شهری مبتنی بر قابلیّت حرکتِ اتومبیل استوار بود.

لیکن، گفتمان نوینِ مبتنی بر قابلیّت دسترسی به حمل‌ونقلِ همگانی، سهولت، امکانِ جابجایی ایمن و ارزان و سلامتی انسان را محور سیستم حمل‌ونقل قرار می دهد. از این رو، دیری است که کارشناسان و متخصصانِ حمل‌ونقل به یاریِ برنامه‌ریزان، تصمیم‌سازان و مسئولان شهری و ملّی آمده اند تا با به‌کارگیری تدابیر کارآمد و چندوجهی، علاوه بر رفع مشکلات فعلی، از رشد معضلات شهری پیش‌گیری کنند و یا دستِ‌کم از رشدِ آن بکاهند.

در ایران نیز، توسعه‌ی شبکه حمل‌ونقل همگانی متناسب با افزایش جمعیت نواحی شهری نبوده و به ویژه در نواحی کلان‌شهری و شهرها و روستاهای واقع در حومه‌ی آن‌ها، عدم کفایت و ناکارآمدی شبکه حمل‌ونقل همگانی موجب افزایش بی‌رویه استفاده از وسایل نقلیه‌ی شخصي شده‌است. از سوی دیگر، بررسی کلی ارتباط سیستم حمل‌ونقل درون و برون شهری، نشان‌دهنده‌ی ارتباط نسبتاً ضعیف آنها با فضاهای شهری پیرامون و زندگی روزمره‌ی شهری است. هم‌چنین عدم يك‌پارچگي میان انواع سیستم‌های حمل‌ونقل همگاني؛ هم‌چون اتوبوس، مترو و مانند آن، محدودیت‌هایی را در کارآیی آنها ایجاد کرده‌است. این محدودیت‌های شکلی و کالبدی، در حوزه نهادی و اجرایی نیز نمود دارد، به این ترتیب که نهادهای قانونی و اجرایی جداگانه‌ای مسئولیت توسعه‌ی شهری، حمل‌ونقل شهری و برون شهری را بر عهده دارند. آنچه که توسعه شهری مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی نامیده می‌شود، تلاشی برای پیوند برنامه‌ريزي و توسعه‌ی شهري و منطقه‌اي حمل‌ونقل همگانی است.

يك‌پارچگي حمل‌ونقل درون و برون شهري، حمل‌ونقل درب‌به‌درب،قابلیّت حرکت، کاهشِ آلودگى هوا، اقتصادى شدن حمل‌ونقل همگانى، قابلیّت زندگی در عرصه‌ی شهرهای امروزی، انسان محوری، همه كليد واژه‌هايي هستند كه در این دوره از مدیریت وزارت راه و شهرسازي زیرِ عنوان توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقلِ همگانی در دستورِ کار بودند و به عنوان یکی از مهم‌ترین سیاست‌ها و راهبردها دنبال شد.

در سال‌های میانِ 93 تا 94 در وزارت راه و شهرسازی، دستورِ تنظيم برنامه‌ی عملياتي و تدارك سمينارهای ملّي، استاني و حرفه‌ای به معاون شهرسازی‌ و معماری، مدیرعامل شرکت راه‌آهن و رییس مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی ابلاغ شد. پس از بررسی‌های اولیه مراکزِ پیش‌گفته، شركت راه‌آهن همايشي را تحت عنوان همايش "شهرسازي ريل‌پايه" در بهمن 1394 با حضور مقامات ملي، استاني، شهري، متخصصان و مشاوران با هدف رسيدن به يك تعريف مشترك برگزار نمود. هم‌چنین، مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی نیز مجموعه نشست‌ها، کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی را تدارک دید. این دوره‌ها اولين گام براى شناخت مسأله و دورِ هم نشستن حمل‌ونقلى‌ها و کارشناسان شهرسازى بود، امّا كافي نبود. برای رسیدن به فهم مشترک از ضرورت مسأله، تا برنامه‌ریزی و تهیه‌ی دستورِ کارِ اجرایی نیاز به یک نقشه راه داشتیم که معاونت حمل‌ونقل نقش مؤثری را در این خصوص ایفا نمود و موظف شد تا سندی را برای امورِ زیر تهیه کند:
1.تغییر نگرش
2. مطالعه و بررسی اسناد فرادست و پشتیبان
3. اجرا

در زمینه‌ی تغییر نگرش نیاز بود تا جامعه‌ی متخصصان، مدیرانِ ستادی و اجرایی در دولت و شهرداری‌ها، مشاوران، دانشجویان و سایر دست‌اندرکاران نسبت به این موضوع توجیه و تا حدِّ ممکن هم‌زبان باشند، برگزاری همایش شهرسازی ریل‌پایه، همایشِ توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی؛ سه سال هرساله، تشکیل سمینارها و دوره‌های آموزشی تخصصی از طریق مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، شرکت راه‌آهن در تهران و سایر مدیران مرکزهای استان‌ها با هم‌کاری نمایندگان و مدیران محلی و دانشگاه‌ها از جمله‌ دانشگاه‌های تراز اول استان‌ها از جمله اقدام‌های آغازین بود. برگزاری کمیته‌ها و کارگروه‌هایی در ارتباط با این موضوع همچون، کارگروه حمل‌ونقل و شهرسازی توسط شرکت راه‌آهن و یا کارگروه مسافری توسط معاونت حمل‌ونقل نیز تأثیر بسزایی در تعامل هر بیشتر و ایجاد درکِ مشترک میانِ جامعه برنامه‌ریزان شهری و حمل‌ونقل و ترافیک بر روی این موضوع چالشی شد.

مطالعه و بررسی اسناد فرادست و پشتیبان نیز از جمله اقدام‌های مهم بود، مطالعه عملکرد کشورهای مختلف توسط کارشناسان، تجارب موفق و ناموفق سایر شهرها کمک شایانی به برنامه‌ریزی‌های لازم در این خصوص کرد. در این مرحله نیاز به تغییر اسناد فرادست بیش از پیش حس می‌شد، تغییر در شرح خدمات طرح‌های توسعه و عمران یکی از این مصداق‌ها بود. در خصوص اقدام‌های صورت‌گرفته در این زمینه می‌توان به موردهای زیر اشاره نمود:

- تدوین و تصویب "سند توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی" توسط معاونت حمل‌ونقل در شورای عالی شهرسازی و معماری و شورای عالی هماهنگی ترابری در سال 96 و ابلاغ آن به کل نهادها و سازمان های ذیربط این حوزه.

- تدوین و تصویب کلیّات "راهنمای ملّی توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی" در شورای‌عالی شهرسازی و معماری با هم‌کاری معاونت حمل‌ونقل، مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی و معاونت شهرسازی که نشان از هم‌کاری و هم‌آهنگی متخصصان برنامه‌ریزی شهری و حمل‌ونقل و ترافیک دارد. این راهنما با دو رویکرد: 1) برای مشاوران تهیه‌کننده طرح‌های توسعه عمران از سطح مجموعه شهری تا جامع و تفصیلی شهری 2) مشاوران تهیه‌کننده طرح‌های موسوم به توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی در چهار مقیاس ناحیه، کریدور، پهنه‌ی ایستگاهی و ایستگاه، جهت ارائه یک دستورالعمل فنی به مشاوران و کارفرماها در دو طیف راهنمای تدوین سیاست‌ها و راهنمای طراحی پروژه تدوین گردید و در خرداد ماه سال 97 به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید. - شورای‌عالی شهرسازی و معماری نیز از ابتدا با تأیید این موضوع کوشش کرد تا نسل جدید طرح‌های توسعه و عمران شهری را با این رویکردِ توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی تطابق دهد. دانلود فایل

- توسعه‌ی شبکه‌ی ریلی حومه‌ای از همان ابتدا به عنوان یک دغدغه‌ی مهم مطرح گردید. در این خصوص با هم‌کاری شرکت راه‌آهن اقدام‌های زیر صورت پذیرفت

• تصویب مجوز تاسیس شرکت قطار حومه‌ای توسط شرکت راه‌آهن طی برنامه‌ی ششم در مجلس شورای اسلامی
• حمایت از توسعه‌ی برنامه‌ی قطارهای حومه‌ای با استفاده از زیرساخت‌ها موجود و یا اصلاح و توسعه‌ی آنها در مسیرهای تهران به کرج، هشتگرد قدیم و قزوین، تهران-ورامین-گرمسار، تهران-پرند، تهران-قم. هم‌چنین با هم‌کاری شرکت عمران شهرهای جدید مسیر ریلی کرج-هشتگرد و ایستگاه آن در هشتگرد مراحلِ پایانی خود را طی می‌کند. امید که به‌زودی قطار برنامه‌ای شهری کرج-هشتگرد برقرار شود.
• توسعه قطار حومه‌ای سایر استان‌ها همچون تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز و اهواز
• تخصص اعتبار و بودجه برای توسعه حمل‌ونقل ریلی حومه‌ای
• کاهش سرفاصله قطارهای حومه ای تهران و حومه
• اتصال ایستگاه‌های حومه‌ای شرکت راه‌آهن با خطوط اکسپرس شرکت سیسترا نشان از تعامل و هم‌کاری شرکت راه‌آهن ج.ا.ا و معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران در این دوره دارد.

- یکی از اشتباه‌های متداول در توسعه حمل‌ونقل ریلی، ساخت ایستگاه راه‌آهن در فاصله زیاد از شهر می‌باشد که عملاً جذابیت ایستگاه‌های راه‌آهن را از دید مردم می‌گیرد و شهر را از فرصت داشتن ایستگاه راه‌آهن به‌عنوان یک نقطه‌ی سرزنده که در راستای ارتقای هویت شهری و توسعه‌ی حمل‌ونقل همگانی شهری و کاهش خودرومحوری عمل کند محروم می‌سازد. از این رو با تشکیل کمیته‌ی مکان‌یابی ایستگاه‌ها به دبیری شرکت راه‌آهن و حضور اعضا و نمایندگانی از معاونت حمل‌ونقل و شهرسازی وزارت راه، شرکت ساخت و زیربناهای کشور، شرکت بازآفرینی با هدف انتقال ایستگاه‌های مسافری ریلی برون شهری از خارج شهر به بهترین نقطه در شهر و یک‌پارچه با حمل‌ونقل همگانی درون شهری و مکان یابی جدید ایستگاه در داخل شهر سعی شد تا این رویکرد در طرح و پروژه‌های ریلی اجرا گردد. تعیین محل جدید ایستگاه‌های همدان، چابهار، اردبیل، رشت، تبریز و ارومیه به عنوان مثال همه‌گی از مصوبه‌های این کمیته بودند که با تأیید معاونان ذیربط وزیر و امضا وزیر راه و شهرسازی ابلاغ گردید.

- تهیه‌ی طرح جامع 30 ایستگاه راه‌آهنِ موجود بر اساسِ رویکردِ توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی. این اقدام با هدف ارتقای ایستگاه‌های راهنِ موجود به یک نقطه‌ی توسعه‌ی شهری، بهره‌برداری بهینه از اراضی تحتِ تملک راه‌آهن و ارتقای منزلتِ اجتماعی محله‌های پیرامون آن‌ها، کاهش خودرو محوری در حمل‌ونقلِ درون‌شهری پدیدآوردن عرصه‌ای برای ارایه‌ی خدمات شهری و پیاده‌سازی اصول توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل. پروژه‌های شاخص در این ارتباط عباتند از:

• ایستگاه راه‌آهن تهران با هم‌کاری شرکت فرانسوی AREP
• ایستگاه‌های یزد، مشهد، قزوین، اهواز، تبریز و سایر.

- پیاده‌سازی اصول توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی

• شهر مشهد، ترمینال چندمنظوره در شمال‌غرب شهر مشهد با هم‌کاری و تعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی و شهرداری مشهد؛
• قزوین؛ با تعامل و هم‌کاری اداره کل راه و شهرسازی قزوین، شرکت راه‌آهن، معاونت حمل‌ونقل، معاونت شهرسازی و شرکت بازآفرینی؛
• شهرجدید پرند با هم‌کاری و تعامل معاونت حمل‌ونقل، شرکت عمران شهرهای جدید و شرکت راه‌آهن.

با برگزاری شورای راهبردی توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی با ریاست وزیر راه و شهرسازی، دبیری معاونت حمل‌ونقل و حضور معاون شهرسازی، مدیرعامل شرکت راه‌آهن، مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری، رییس مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی، معاون عمرانی وزارت کشور، دبیر شورای‌عالی ترافیک، رییس شورای شهر تهران، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران تمامی موارد مذکور مورد بررسی و بحث قرار می‌گرفت و تمامی دستگاه‌ها برای تحقق امر مهم توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی گزارش می‌دادند.

از اقدام‌های مهمی که می‌بایست همچنان دنبال گردد

• تأکید حضور ریل و ایستگاه‌های راه‌آهن در درون شهرها با تعامل و هم‌کاری مدیریت محلی
• تصویب جزییات راهنمای ملّی توسعه‌ی مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی
• برگزاری مرتب جلسه‌های شورای راهبردی توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی

برای آگاهی بیشتر از منابع و مدارک تهیه شده در این ارتباط می‌توان به مراجع زیرنگاه کرد: